Версия для слабовидящих
logo
Муниципальное бюджетное учреждение культуры «Сибайская централизованная библиотечная система» городского округа город Сибай
Модельная краеведческая библиотека

Режим работы учреждения


01 сен. – 31 мая
пн-сб: 10:00-19:00
Выходные дни: ВС.
ПОСЛЕДНИЙ РАБОЧИЙ ДЕНЬ МЕСЯЦА-САНИТАРНЫЙ ДЕНЬ
01 июн. – 31 авг.
пн-пт: 09:00-18:00
Выходные дни: СБ-ВС
ПОСЛЕДНИЙ РАБОЧИЙ ДЕНЬ МЕСЯЦА-САНИТАРНЫЙ ДЕНЬ

Йәнтөйәгебеҙ тарихынан

23.03.2023

Балалар өсөн сыҡҡан «Йәншишмә» гәзитендә, таусы- геолог, журналист Фәрит Әхмәровтың  “Тарих яҙабыҙ” рубрикаһында мәҡәләһе сыҡҡан.

Башҡорт далаларында арыҫландар

«Арыҫлан» һүҙе менән беҙ бала саҡтан олатай-өләсәйҙәребеҙ һөйләгән боронғо әкиәттәр, риүәйәттәр, йырҙар аша таныш. Ә бит улар беҙҙә – Уралда – йәшәмәй. Осрамаған да, тиҙәр. Улай булғас, был һүҙ ҡайҙан килеп сыҡҡан һуң? Халыҡ бит үҙе күрмәгән, белмәгән нәмәгә исем ҡуша һалып бармай ҙа инде.

Күп йылдар элек күренекле ғалим, гео­лог Диҡҡәт ағай Буракаев «Башҡорт­остан геологы» гәзитендә ошо турала үҙ фекере менән уртаҡлашҡайны.

Хәҙерге ваҡытта арыҫландар Ер ша­рының ике урынында – Үҙәк Африкала һәм Һиндостандың төньяҡ-көнбайы­шында ғына осрай. «Йәшәү урыны өсөн үлемесле көрәштә таш быуат кешеләре ниндәй генә хайуандар менән осраш­маған! Боронғо оҫталар уларҙы үҙҙәре йәшәгән мәмерйә эсендәге һәм эргәһен­дәге таштарҙа һүрәтләп ҡалдырған.-Ун­ дай һүрәттәр бик күп илдә табылған. Һуңғы йылдарҙа Көньяҡ Уралда, Шүлгән мәмерйәһендә бик күп һанда боронғо һүрәттәр табылыуы барыбыҙға ла бил­дәле. Таш быуат кешеләре йәшәгән ошо мәмерйә стеналарында охра һәм күмер менән төшөрөлгән мамонт, мәмерйә айыуы, гигант болан, ҡырағай ат, юлба­рыҫ һәм башҡа хайуандарҙың һындары бар. Шуныһы ғәжәп: бында, эҫе яҡта ғы­на йәшәй, тип иҫәпләнгән арыҫландар­ҙың да һүрәттәре осрай! 30 — 14 мең йыл элек йәшәгән боронғо рәссамдар уларҙы һунар ваҡытында үҙ күҙҙәре менән күреп, бәлки, алышып та йөрөмәһә, уларҙы нисек төшөрһөн?

Башҡорт далаларына улар ҡайҙан ки­леп сыҡты икән Һуң?

Таш быуат осоронда арыҫландар Ев­ропа менән Азияла ла киң генә таралған булған. Был хаҡта ҡаҙылма һөйәктәр һәм, әлеге лә баяғы, мәмерйәләге һүрәттәр раҫ­лай. Һуңыраҡ, йәшәү шарттары үҙгәреү сәбәпле, был биләмәләрҙең’төньяк рай­ондарында улар юғалған. Әммә мең ярым — ике мең йыл элек улар хәҙерге Иран менән Афғанстан ерендә, Балҡан ярым­утрауында һәм Кавказда осраған әле.

Көньяҡ тауҙарҙан төньяҡ далаларға килергә арыҫландарҙы нимә йәлеп иткән икән? Моғайын, ҡырағай аттарҙыр. Үт­кән мең йыллыҡтың тәүге быуаттарына тиклем, тип әйтерлек беҙҙең илебеҙҙең көньяҡ далаларында ҡырағай аттар ир­кен йәшәгән. Ҡылғанлы башҡорт да­лаларында утлап йөрөгән йылҡы малы тураһында «Заятүләк» эпосында әйтелә.

Ҡырағай аттар — күсеп йөрөүсе арыҫ­ландарҙың яраткан аҙығы.

Был йырт­ҡыстар уларҙы ҡыуып, Копетдагтан һәм Кавказдан, күрәһең, алыҫ төньяҡҡа, Каспий алды һәм Арал алды далаларына ла үтеп ингәндәрҙер. Башҡорт эпоста­рында шуларҙың Урал алды далаларына «аҙашып» килеп ингән бик һирәктәре иҫкә алыналыр, моғайын.

Башҡорттар Көньяҡ Уралға һәм уға ингән далаларға күсеп килгән осорҙа уларға арыҫландар осрағанмы икән? Был һорауға яуапты халҡыбыҙҙың үлем­һеҙ эпостарында табырға була.

Мәҫәлән, «Күҫәкбей» эпосында Мәсем – хан йәйләүендә арыҫлан булыуы тура­һында яҙыла. «Ҡуҙыйкүрпәс» эпосында «хөрмәтле башҡорт Ҡарабайҙың» һәм уны оҙатып барыусы һунарсыларҙың был йыртҡыс менән осрашыуы һүрәтләнә.

Шулай итеп, халыҡ ижады өлгөләрен­дә арыҫландар менән орашыуҙар һирәк-һаяк булһа ла булғанлығы һәм бы­ның ғәҙәттән тыш хәл итеп ҡабул ителеүе сағылыш таба», тип яҙа Диҡҡәт ағай.

Фәрит ӘХМӘРОВ.

Сибай ҡалаһы.